Największa bliskość i najściślejszy kontakt fizyczny między dziećmi a rodzicami występuje w czasie niemowlęctwa. Bliskość jest zarówno przyjemna dla rodziców jak i dziecka, jednak ma też swoje praktyczne zastosowanie. Ten bliski kontakt pozwala rozwijać silne więzi emocjonalne.

Noszenie dzieci w chustach przy sobie sprzyja temu. Nie oznacza to, że matki, które wożą swoje dzieci w wózkach nie rozwijają tej więzi. Bardzo często kobiety wyjmują swoje dzieci z wózków, karmią je i pokazują świat.

Podejście psychoanalityczne w relacji matka-dziecko

Freud wyróżnił w okresie od urodzenia do adolescencji kilka stadiów rozwoju psychoseksualnego, w których człowiek w różny sposób próbował zaspokoić swoje podstawowe popędy. Mowa tutaj o stadach: oralne, analne, falliczne, latalne i genitalne.

Studium oralne trwa od narodzi do drugiego roku życia. Według Freuda dziecko zaspokaja wtedy swoje potrzeby przez usta. Na początku dziecko czuje symbiotyczna więź z matką, nie pojmuje swojej odrębności. Takie poczucie rozwija się dopiero po etapie zaspokajania potrzeb poprzez karmienie, gdzie następuję etap łagodnego odstawienia od piersi.

Odstawienie od piersi powinno odbywać się tak, aby potrzeb ssania była wciąż zaspokajana, jednak bez nadmiernego nagradzania, bo w obu przypadkach dochodzi do zatrzymania rozwoju. W skutek fiksacji dziecko przenosi w wiek dorosły potrzebę posługiwania się ustami w celu fizycznego rozładowania. Według Freuda tymi objawami jest obgryzanie paznokci i przeklinanie.

Kryzys ufność vs nieufność według Eriksona

Dwa pierwsze lata stanowią okres, w którym niemowlę nabiera zaufania do otaczającego świata lub zaczyna wątpić, czy środowisko społeczne może zaspokoić jego potrzeby.

Erikson zgadzał się z Freudem, że karmienie i odstawienie od piersi są ważne w życiu dziecka, lecz stanowią tylko jeden aspekt jego rozwoju. Kładł on nacisk także na reagowanie na inne potrzeby dziecka, przemawianie do niego, uspokajanie itd.

Fazy rozwoju przywiązania

Faza pierwsza (0-12 tygodnia życia) – Zaraz po narodzinach dziecko wysyła sygnały w stronę otoczenia, mające wzbudzić zachowania opiekuńcze wobec niego. Nie są jeszcze skierowane do konkretnej osoby. W tej fazie przeważającą aktywność ma opiekun. To on zaspokaja potrzeby kontaktu fizycznego i bliskości. W ciągu pierwszych tygodni ustalają się pierwsze wzorce relacji niemowlę-opiekun, które decydują o częstotliwości i jakości występowania zachowań przywiązaniowych.

Faza druga (3-6 miesiąc) – Stopniowo wyodrębniają się jedna bądź parę figur przywiązania. Niemowlę zaczyna przejmować co raz większa część kontroli w relacji z opiekunem. Powtarzające się zachowania prowadzą do wytworzenia się u dziecka różnych preferencji co do otrzymywania opieki. Dziecko zaczyna inicjować interakcje społeczne i opiekuńcze z głównym opiekunem. W tym okresie rozwijają się różne strategie przywiązaniowe, czego konsekwencją jest późniejsze funkcjonowanie społeczne i emocjonalne.

Faza trzecia (6 miesiąc – 2,5 rok życia) – W tej fazie dziecko utrwala przywiązanie do głównej figury, którą najczęściej jest matka. Poprzez sprawności motoryczne i komunikacyjne dziecko jest zdolne do kontrolowania bliskości z matką. Pojawiają się nowe zachowania przywiązaniowe. Dziecko podąża za figurą, ukazuje radość na widok opiekuna, traktuje go jako „bezpieczną bazę”. Maksymalne nasilenie lęku przed nieznanymi osobami oraz protestu związanego z rozstaniem z matką pojawia się około dziewiątego miesiąca życia i później, ponownie, około osiemnastego. Jest to cecha prawidłowego rozwoju, a jej pojawienie się ma funkcję zabezpieczającą dziecko przed zagrożeniem. W tym okresie niemowlę zaczyna wyraźnie różnicować główną figurę przywiązania od obcych.

Faza czwarta (od ok. 2,5 roku życia) – Dotyczy kształtowania się relacji partnerskiej pomiędzy figurą przywiązania a dzieckiem. Dziecko obserwuje zachowania matki dzięki czemu zdobywa wgląd w uczucia i motywy matki, co pozwala na stworzenie relacji partnerskiej.

Wzorce przywiązania

Przywiązanie bezpieczne (B) – Kształtuje się wtedy, kiedy dziecko ma świadomość tego, że matka jest dla niego łatwo dostępna i reaguje na jego potrzeby. Dzięki temu dziecko ma odwagę eksplorować świat, gdyż ma pewność, że matka odpowie adekwatnie do jego potrzeb. Przyjacielsko odnosi się do osób obcych, choć bardziej zainteresowany jest kontaktem z matką. Dzieci są współpracujące, lubiane przez kolegów, pomysłowe, zdolne do radzenia sobie w różnych sytuacjach i łatwo powracające do równowagi. W sposób przyjazny i spokojny traktują rodziców, są serdeczne i nawiązują swobodne rozmowy.

Przywiązanie ambiwalentne (C)– Charakteryzuje się brakiem pewności ze strony dziecka, że rodzić jest dla niego dostępny i responsywny. Dziecko ukazuje dużą niepewność i lęk przed separacją z matką. Nie potrafi swobodnie eksplorować otoczenia, ukazuje lękowe przywieranie do matki. Takie nieadaptacyjne zachowania prowadzą do zaburzenia rozwoju emocjonalnego. Taki typ przywiązania kształtuje się u dzieci, których rodzice wykazują zachowania niespójne i niestabilne. Dzieci z silnym napięciem, impulsywnością, poszukują uwagi.

Przywiązanie unikające (A)– Dziecko nie posiada zaufania do opiekuna. W przypadku potrzeby bliskości, dziecko spodziewa się raczej odtrącenia i braku pomocy. Przez to unika kontaktu z matką, nie przejawia reakcji dystresu kiedy jej nie ma i jest przyjazne wobec obcych osób. To powoduje wyksztalcenie się pozornej samowystarczalności u dziecka, która zaburza jego rozwój emocjonalny. Dzieci są często odizolowane emocjonalnie, wrogo nastawione do otoczenia i zachowują się antyspołecznie.

Przywiązanie zdezorganizowane (D)– Dzieci mają tendencje do kontrolowania rodzica i dominowania nad nim. Ich role są odwrócone – dziecko traktuje rodzica odrzucająco (upokarzająco) lub troskliwie i ochraniająco. Rozmowy między nimi są urywane, rozpoczynane zdania pozostają niedokończone a poruszane tematy ulegają nagłym zmianom.

Fazy rozwoju regulacji emocji

W pierwszym kwartale życia niemowlę nie może manipulować pobudzeniem, a jego regulacja odbywa się poprzez wrodzone mechanizmy fizjologiczne. Ważną rolę pełni tutaj opiekun, który dostosowuje się do sygnałów dziecka, tak aby dać mu równowagę i wytworzyć bezpieczny kontakt.

W drugim kwartale życia aktywność dziecka jest bardziej wzmożona. Jest to najważniejszy okres dla tworzenia się podstaw modulacji pobudzenia i oczekiwań od świata zewnętrznego jako pomocnego bądź sprawiającego problemy w regulacji napięcia. Opiekun w tym okresie powinien manipulować poziomem napięcia, po to aby dziecko nauczyło się reakcji na różne pobudzenie.

W trzeciej fazie rozwoju emocjonalnego to okres, gdzie dziecko aktywnie uczestniczy w komunikacji z opiekunem i do niego kieruje swoje zachowania, dążąc do podjęcia interakcji i osiągnięcia celu jakim jest powrót do równowagi emocjonalnej. W tym okresie kształtują się wzorce przywiązania i także wymiana afektywna, czyli zdolność do dzielenia się swoimi przeżyciami o odkryciami z opiekunem.

Czwarta faza inaczej nazywana jest fazą samoregulacji. Przez długi czas jest ona nadal wspomagana i kierowana przez opiekuna. Dziecko powoli staje się samodzielne, nie potrzebuje interwencji opiekuna w regulacji swojego zachowania. Opiekun uczestniczy tylko w momentach zbyt silnego pobudzenia. Końcowym efektem tej fazy jest zdolność do samodzielnego regulowania emocji.